بایدها و نبایدهای مسائل حقوقی در زمان کرونا
شیوع ویروس کرونا عملکرد شرکتها را تحت الشعاع قرار داده و برای آنها مسائل حقوقی مختلفی را ایجاد کرده است. شرکت فورمایند Four Mind در راستای مسئولیت اجتماعی خود اقدام به برگزاری وبینار تخصصی با موضوع بررسی تاثیرات حقوقی بحران کرونا بر شرکتها و کارکنان و همچنین ریسک‌های حقوقی که ممکن است در آینده شرکتها با آنها مواجه شوند، پرداخته است. این وبینار با حضور سعیده احمدلو مدیرحقوقی شرکت یونیلیور ایران و با راهبری فرید شکریه مدیرعامل فورمایند برگزار شد.
فرید شکریه درابتدای وبینار گفت: برندها این روزها درراستای مسئولیت اجتماعی خود باید دست دردست هم دهند. حضور کارشناسان و انتقال تجربه توسط آنها به ایجاد ثبات در شرایط حال حاضر کمک خواهد کرد. ایشان پس از تشکر از حضور کارشناس وبینار عنوان کرد: در این وبینار مدیران ارشد کسب وکارهای بزرگ، فعالان استارتاپی و جوانان علاقه‌مند دنیای کسب وکار که متمایل به سرمایه گذاری و ورود به این عرصه هستند، حضور دارند. در ادامه مشروح این وبینار را می‌خوانید.
موضوعات حقوقی حول بحران کرونا
سعیده احمدلو مدیر حقوقی شرکت یونیلیور ایران با اشاره به این نکته که در این وبینار به عنوان مدیرحقوقی شرکت یونیلور ایران حضور ندارد و در این وبینار در مورد یونیلیور و استراتژی های آن صحبت نخواهد کرد و فقط به عنوان کارشناس، موضوعاتی را درباره مدیریت حقوق بحران برای افراد شاغل، مدیران کسب وکار و… مطرح خواهد کرد، گفت: بحران کرونا چند ماهی است که همگان را درگیر خود کرده است. کرونا برجنبه‌های مختلفی تاثیر گذاشته است. یکی از جنبه‌های که میتوان در حال حاضر به آن نگاه کرد، موضوعات حقوقی است که حول محور بحران کرونا شکل گرفته‌اند. اصولا مسائل حقوقی گسترده و بسیار پیچیده‌اند. همانطور که میان مسائل حقوق بشر و حقوق عمومی فاصله وجود دارد. مسائل حقوقی پیرامون بحران کرونا نیز گسترده‌اند.
سه گروه از مخاطبان می‌توانند از مسائل مطرح شده در این وبینار بهره برداری کنند و مسائل مطرح شده برای آنها مفید خواهد بود. یک: صاحبان و مدیران تصمیم گیرنده در کسب وکارها کوچک و متوسط. دو: افراد شاغل در کسب وکارهای کوچک و متوسطی که علاقه دارند اطلاعات بیشتری درباره مسائل حقوقی مطرح شده در این شرایط بدانند. سه: علاقه‌مندان به مسائل حقوقی.
بهتر است برای موشکافی موضوع به بررسی چهار مبحث بپردازیم.
یک: تطبیق قوانین و مقررات (Compliance). دو: وظایف مراقبت Duty of Care (وظایف کسب وکارها در قبال کارمندان و جامعه) سه: شکل تازه حقوق کارگری و کارمندان. Employee’s Rights (طبق قانون وزارت کار کارمند و کارگر یک معنا دارد). چهار: مدیریت قراردادها در زمان بحران (Contracts)
تطبیق قوانین و مقررات (Compliance)
احمدلو: همگان می‌دانند که چه به عنوان یک شهروند حقیقی و چه به عنوان یک شخصیت حقوقی باید در چارچوب قوانین و مقررات حرکت کنند. در این میان در زمان بحران مسئله تطبیق با قوانین و مقررات اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. کشورهای در حال توسعه مانند ایران در زمان بحران به منظور کنترل شرایط تعداد زیادی دستورالعمل صادر می‌کنند. در چنین شرایطی حجم زیادی از قوانین کوتاه مدت با ماهیتی مانند دستوراتی از طرف وزارتخانه‌ها یا سازمانهای مرتبط صادر می‌شود. امکان دارد در شرایط بحرانی برخی از دستورالعمل‌ها بایکدیگر تناقض داشته و یا درک آنها در شرایط بحرانی سخت و یا افراد به درستی ندانند که کدام دستورالعمل بر دیگری ارجح است. در زمان افت و خیزهای اقتصادی و بحرانی با حجم زیادی از قوانین این‌چنینی روبرو می‌شویم. در زمان شیوع کرونا نیز چنین اتفاقی افتاده و این مسئله از مابقی مستثنی نیست. در این میان سئوال مهمی مطرح می‌شود”چرا کسب وکارها و افراد فعال در آن باید دستورالعمل‌ها و قوانین صادره را به دقت بدانند؟”. اولین تاثیر آن این است که دانستن دستورالعمل‌ها در تصمیمات استراتژی شرکتها اثرگذار است. برای مثال: دستورالعملی که بانک مرکزی در مورد چک‌های برگشتی مطرح کرد. تا قبل از بحران تمامی عملیات‌های بانکی فردی که چک آن برگشت خورده بود متوقف می‌شد. حال طبق دستورالعمل بانک مرکزی سه ماه تنفس برای چنین چک‌های در نظر گرفته شد. این دستورالعمل خود به خود برای افرادی که دارای چک برگشتی هستند اعمال نخواهد شد بلکه این افراد باید از کارشناس بانک اجرای این دستورالعمل را درخواست کنند. برهمین اساس دانستن این دستورالعمل‌ها بسیار مهم است و در تصمیم‌گیری استراتژی نقش مهمی ایفا می‌کنند. همچنین کسب وکارها کوچک با دانستن این دستورالعمل‌ها بهتر می‌توانند مسائل مالی خود را مدیریت کنند. بیمه بیکاری و یا تمدید اظهارنامه مالیاتی از جمله موارد دیگری است که در زمان بحران برای آنها دستورالعمل‌هایی صادر شد. بنابراین بسیار مهم است که در زمان بحران هم مطلع و هم متصل بمانیم. در همین راستا مدیران شرکتها بخصوص آنهایی که مشاور حقوقی ندارند باید هر روز صفحه سایت وزارتخانه‌ها و سازمانهای مرتبط با خود را چک کنند. همچنین مدیران باید با سازمانهایی که در حوزه آنهاست ارتباط نزدیکی را درچارچوب قانون برقرار کنند. چنین سازمانهایی مانند وزارت بهداشت کارشناسان مطلعی دارند که راهنمایی‌های مفیدی می‌کنند. مدیران باید به سازمان سرزده و از آخرین اتفاقات و تسهیلات ارائه شده مطلع شوند. آنها باید پس از بررسی هر روزه اقدام به تصمیم گیری کوتاه مدت و بلندمدت استراتژی کنند. در این حالت مدیران می‌توانند سازمان خود را چابک‌تر مدیریت کنند. در مجموع کسب وکارها و افراد بهتر است قبل از اینکه قوانین به سراغ‌شان بیابند آنها به سراغ قوانین بروند. در این حالت است که میتوان بهترین تصمیمات را گرفت. درست است که فهمیدن و خواندن قوانین سخت است اما اگر به عنوان شهروند به دانستن قوانین عادت کنیم، هم با حقوق خود آشنا و هم وکیل و مشاورحقوقی را می‌توانیم رهبری کنیم.
وظیفه مراقبت Duty of Care (وظایف کسب وکارها در قبال کارمندان و جامعه)
احمدلو: Duty of Care یا همان وظیفه مراقبت، مفهوم جاافتاده‌ای در حقوق است. این مبحث را از دو زاویه مورد بررسی قرار می‌دهم. یک: وظیفه شرکت در قبال کارمندان و کارگران. برای مثال: اگر کارمندی مبتلا به کویید ۱۹ شد، آیا شرکت مسئول این اتفاق است ؟ ماده ۹۵ وزارت کار عنوان می‌کند: کارفرما مسئول ضوابط فنی و بهداشتی شرکت است. اگر کارفرما ضوابط بهداشتی را رعایت نکند، مسئول اتفاقی است که برای کارمند خود می‌افتد. حال اگر کارفرما تمام موارد را رعایت و تهیه کند اما کارگر و کارمند رعایت نکنند، در این باره مقصر نیست. کانون عالی شورای کار در مورد ویروس کرونا در خصوص ماده ۹۵ توضیحی را ارائه کرد. این شورا عنوان کرد، کویید۱۹ نه بیماری حین کار و نه بیماری ناشی از کار است. بنابراین مسئول نهایی دولت است نه کارفرما. کارفرما به خاطر ماهیت بحران پیش آمده باید وسایل بهداشتی را در اختیار کارگر خود قرار دهد. حال این سئوال ” کارفرما تا چه حد باید چنین کاری را انجام دهد؟” مطرح می‌شود. این کار باید تا حدی که عقل سلیم قبول کند، انجام شود. البته این موضوع به ماهیت و نوع فعالیت کسب و کار نیز بستگی دارد. اگر کارفرما اقدام به انجام ضوابط کند اما الکل و… در بازار موجود نباشد. در این حالت کسب وکار باید کاری کند که به سهل انگاری متهم نشود و باید عکس العمل سریعی از خود نشان دهد یعنی هر زمان که امکان تهیه وسایل بهداشتی را دارد، تهیه کند. اگر نتوانست با سازمانهایی که با آنها در ارتباط است نامه‌نگاری کند. باز هم نتوانست انجمن‌ها که نقش میانجی را دارند، می‌توانند به کسب وکارها کمک کنند. در نظر داشته باشید ما در مورد اتفاقی صحبت می‌کنیم که خیلی از جنبه‌های آن روشن نیست. در شرایط حال حاضر هنوز مشخص نیست که افراد باید دستکش استفاده کنند یا نه. یا اینکه هنوز مشخص نیست که آیا افراد باید حتما ماسک استفاده کنند یا نه. در این موارد قانونی وجود ندارد. بنابراین در حال حاضر مسائل حقوقی را به عنوان موارد پیشگیرانه بررسی می‌کنیم و هنوز برخی موارد مشخص نیست.
علاوه برموارد ذکر شده، اگر در کسب وکاری کارگر و یا کارمندی سن بالا، بیماری مزمن و یا ناتوانی جسمی دارد باید از او مراقب بیشتری صورت بگیرد. سئوال دیگری در این بخش مطرح است:” آیا آموزش دادن به کارکنان در شرایط حال جزء وظایف کارفرما است یا جزء اختیارات آن؟ در نظر داشته باشید هنوز مشخص نیست که آموزش را میتوان جزء مسائل جلوگیری از بیماری در نظر گرفت یا خیر؟ البته آموزش به معنای اینکه فقط قید کنید دست‌های خود را بشوید نه، آموزش در حدی که کارکنان از علائم و عوارض بیماری مطلع شوند و یا در صورت داشتن علائم به کجا مراجعه کنند. به نظرم در این شرایط نه تنها شرکتها باید آموزش دهند، بلکه پلتفرم‌هایی را آماده و برای کارکنان خود ایمیل کنند. شرکتهای ایرانی می‌توانند از شرکتهای بین المللی در این زمینه الگوبرداری کنند. پلتفرم‌ها علاوه بر ایمیل از طریق پیامک و یا پیام‌رسان‌های نیز می‌توانند ارسال شوند. کارفرما باید مطمئن شود که کارکنانش از پلتفرم مطلع و استفاده می‌کنند. کارکنان باید بدانند که به محض داشتن علائم با چه کسی تماس بگیرند؟ اگر سازمان پزشک نداشت، کسب وکارها می‌توانند از کمک پزشکان داوطلب استفاده کنند. افراد خیرخواه بسیاری هستند که در این شرایط به دیگران کمک می‌کنند. همچنین کارفرما باید نسبت به حال کارمند خود بطور مرتب باخبر باشد. فقط باخبر شدن مهم نیست باید بررسی شود که اگر کارمند بیمار کویید ۱۹ است با چه کسانی در ارتباط بوده است.
همچنین توصیه می‌کنم، اگر ماهیت کار شرکت به شکلی است که افراد می‌توانند دورکاری کنند، همچنان کارکنان در خانه بمانند و دورکاری کنند. حال اگر تمایل به حضور کارکنان دارید. سعی کنید که از تعداد کمی در حد یک سوم استفاده کنید. قبل از حضور کارکنان مدیران باید مطمئن شوند که تمامی ضوابط بهداشتی در محیط کار رعایت شده باشد. دقت داشته باشید، هنوز مرز محافظت کافی معلوم نیست. فعلا در دوران خاکستری به سر می‌بریم که خطوط مشخص نیستند. به همین دلیل است که توصیه می‌کنم اگر ماهیت کار کارمند با دورکاری هماهنگ است، اجازه دهید دورکاری کند. حال اگر ضوابط بهداشتی را رعایت کردید و خواهان بازگشت کارکنان بودید سعی کنید بازگشت، پروسه انسانی‌تری را طی کند. منظور این است که کارمند را از لحاظ روانی برای حضور دوباره آماده کنید. چون شرایط به گونه‌ای است که بسیاری نگران هستند. بنابراین قبل از ارسال ایمیل مربوط به برگشت به کار، حتما آن را با یک مشاورحقوقی و یا مدیر روابط عمومی شرکت تان و یا یکی از دوستانتان که منصف و بی طرف است، به اشتراک بگذارید، تا لحن و محتوای ایمیل تان را بررسی کند.
وظایف مراقبتی شرکتها در برابر اجتماع
احمدلو: مسئولیت اجتماعی شرکت ها در دوران کرونا چه شکلی است و آیا باید مانند قبل اختیاری توسط شرکتها اجرا شود؟ سئوال مهمی که در این بخش مطرح است.
در این مرحله شکریه وارد بحث شده و عنوان کرد: شرکتهای بزرگ نسبت به اجرای فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی عکس العمل سریعی نداشته‌اند و اکثر پروژه‌ها با محوریت مسئولیت اجتماعی که توسط فورمایند اجرا شده به قبل از دوران کرونا باز می‌گردد. برای مثال: اجرای پروژه سامسونگ برای کودکان نابینا که با همکاری سازمان بهزیستی و انجمن نابینایان اجرا شد یکی از پروژه‌های موفقی بود که قبل از دوران کرونا اجرا شد. در این پروژه از افراد درخواست شد که برای کودکان نابینا کتاب صوتی تولید کنند. در این باره میتوان به فعالیت بخش SME ها اشاره کرد که در حوزه مسئولیت اجتماعی فعال‌تر از مابقی حوزه هستند. شرکتهای بزرگ در حال حاضر بیشتر به فکر اجرای مسئولیت خود در قبال کارکنان هستند.
احمدلو: درکشورهای در حال توسعه که میتوان ایران را نیز جزء آنها دانست، مسئولیت اجتماعی هنوز حالت قانونی به خود نگرفته است. در واقع فرم زیربنایی اجرای فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی در این کشورها بوجود نیامده است. در ایران در دوران کنونی شاهد این هستیم که برخی از شرکتها به صورت داوطلبانه و به سرعت در راستای مسئولیت اجتماعی شان واکنش نشان داده اند. برای مثال، در هفته اول بروز بیماری کرونا، یکی از شرکتهای شوینده شروع به تولید ژل ضدعفونی رایگان کرد که باعث ایجاد رقابت مثبت در خصوص مسئولیت اجتماعی شرکت ها شد. هرچند ایران از معدود کشورهایی است که می‌تواند ادعا کند، در زمینه وسایل ضدعفونی با کمبودی در بازار روبرو نیست. اما این مسئله ماتع فعالیت های اجتماعی و حمایتی شرکت ها نشد. میتوان گفت که کرونا باعث شد، تغییر سریعی در حوزه مسئولیت اجتماعی اتفاق بیافتد. شرکتهای ایرانی نیز نشان دادند که مانند شرکتهای بین المللی به سرعت نسبت به جامعه پیرامون خود واکنش نشان می‌دهند.
به تمامی شرکتها در هر سطحی پیشنهاد می‌کنم که مسئولیت اجتماعی را جدی بگیرند. چون جامعه چنین واکنش‌هایی را فراموش نمی‌کند. حال شاید برای استارتاپ‌ها این سئوال مطرح شود که به عنوان شرکتهای کوچک چه باید بکنند؟ مهمترین کاری که استارتاپ‌ها می‌توانند در حال حاضر انجام دهند، این است که حقوق کارکنان خود قطع نکنند. شرکتها در راستای مسئولیت اجتماعی خود وظیفه دارند که مراقب کارکنان خود باشند. شرکتها در شرایط حال حاضر باید مراقب زنجیره تامین خود نیز باشند.
شکل تازه حقوق کارگری و کارمندان Employee’s Rights
احمدلو: اگر شرکتی در راستای ارزشهای سازمانی خود که احترام به سلامتی و زیست اجتماعی ست، در ایام عید از کارکنان خود بخواهد برای حفظ سلامتی جامعه به مسافرت نروند، و چنانچه کارمند این شرکت به مسافرت رفت، آیا شرکت می‌تواند او را اخراج کند.؟ اگر آموزش‌های لازم را درباره ارزشهای شرکت به کارکنان داده باشید و آنها در جریان ارزش‌ها باشند حتی اگر در قرارداد کاری آنها قید هم نشده باشد؛ کارمندان می بایست به ارزشهای شرکت متعهد بمانند. بنابراین عدم رعایت ارزشهای شرکت می تواند مبنایی برای عدم ادامه همکاری با کارمندان تلقی شود (با در نظر گرفتن رعایت ماده ۲۷ قانون کار).
در همین راستا موضوع دیگری مطرح می‌شود، اگر شرکتی اعلام کند که کارکنان باید در محل کار حاضر شوند و کارکنان مقاومت کنند، شرکت چه رفتاری در قبال آنها باید اجرا کند؟ به نظرم اگر ماهیت کاری کارمند با دورکاری هماهنگ است و تا به امروز نیز ازکیفیت کار آن کم نشده بهتر است با او به توافق برسید و اجازه دورکاری بدهید. حال اگر ماهیت کاری کارمند با دورکاری هماهنگ نیست و باید حاضر شود، شرکت احتمالا می‌تواند با او برخورد کند و خاتمه کاری بدهد. حال اگر شرکت کمک دولتی دریافت کرده و تعهد داده که هیچ کدام از کارکنان خود را اخراج نکند، آمدن یا نیامدن کارمند فرقی نمی‌کند.
کار در خانه موضوع دیگری است که چالش بزرگی را میان وزارت کار و تامین اجتماعی ایجاد کرده است. تامین اجتماعی هنوز کار درخانه را نپذیرفته است. مواردی دیده شده که تامین اجتماعی در دوران دور کاری شرکت را به علت عدم حضور کارمندان جریمه کرده است. حال اگر شرکتی مصمم است نه تنها در دوران کرونا بلکه حتی تا بعد از ان دوران، دورکاری را ادامه دهد. راهکار عملی این خواهد بود که با اداره کار منطقه و تامین اجتماعی شروع به نامه نگاری کند. در این نامه نگاری وضعیت شرکت، نحوه کار و اطلاعات کارمندان را ارائه دهد و با طرح مسئه از اداره مربوطه استعلام کند. بنابراین ایجاد یک رابطه درست با تامین اجتماعی اولین قدم است. نوع تغییر قرارداد و یا نوع تغییر بیمه نیز در این مرحله کارگشا است. در مجموع درست است که شاید کارمند یکسری از مزایای خود را از دست دهد اما اگر شرکت این مزایا را جبران کند، مشکلی پیش نخواهد آمد.
در این میان اگر شرکتی اقدام به کار در خانه کند باید هزینه‌هایی مانند اینترنت، تلفن و … را برای کارکنان خود تامین کند. شرکتها در نظر داشته باشند در زمان کرونا مراقب از کارمند از در منزل او شروع شده و شرکتها از همان لحظه‌ای که کارمند پا را از خانه‌اش بیرون می‌گذارد، مسئول‌اند. حریم خصوصی موضوع دیگری است که در شرایط حال حاضر مطرح است. شرکتها می‌توانند در ساعات کاری از کارمندان خود بخواهند که دوربین گوشی یا لپ تاپ خود را در جلسات روشن کنند..
مدیریت قراردادها
فورس ماژور موضوع مهمی است که این روزها به وفور به آن پرداخته می‌شود. فورس ماژور حالتی است غیرقابل پیش بینی که انجام تعهدات قرارداد را غیرممکن می‌کند. در فورس ماژور شرکتها در قبال انجام مفاد قرارداد مسئول نبوده و در صورت انجام ندادن نیز جریمه نمی‌شوند. حال سئوال مهمی مطرح است، آیا کرونا فورس ماژور است ؟ به نظرم کرونا فورس ماژور نیست مگر اینکه انجام تعهدات قراردادی شرکت را دچار مشکل کرده باشد. اگر شرکت دچار فورس ماژور شد باید به طرف قرارداد خود به صورت مکتوب اطلاع رسانی کند. طرف قرارداد باید نامه را به دقت بررسی کند و مطمئن شود که واقعا کرونا موجبات عدم امکان انجام تعدات قراردادی را فراهم کرده است یا خیر. بهتر است در صورت دریافت اطلاعیه مکتوب در خصوص فورس ماژور، ابتدا با مدیر پروژه و سپس با مشاور حقوقی خود مشورت کنید.
به عنوان نکته پایانی باید بگویم: شرکتها بهتر است در شرایط حال حاضر امضای الکترونیکی خود فعال کنند. همچنین مدیرعامل شخص دیگری را غیر از خود صاحب امضا کند تا شرکت در شرایط بحران دچار مشکل نشود.
در زمان بحران‌ها با کسی وارد اختلاف نشوید اگر وارد شدید مدارک لازم را جمع آوری کنید. در بحران به فکر فردا باشید که ممکن است اخلافات ساده تبدیل به پرونده های حقوقی پیچیده شود.
در شرکتهای بسیاری دیده می‌شود که در زمان بحران، صرفا به هبرنامه‌های کوتاه مدت و آنی توجه می‌شود و در فشار مدیریت کردن بحران، استراتژی طولانی مدت شرکت به فراموشی سپرده می‌شود. آنچه با اهمیت است این است که هرچند حل بحران محتاج برنامه های سریع و کوتاه مدت است اما نباید اجازه داد که برنامه‌های کوتاه مدت جای استراتژی‌های کلان شرکت را بگیرند.
در آخر اینکه شرکت ها با هر سطحی از ریسک پذیری به یک مشاور حقوقی که شناخت درستی از تجارت، روابط عمومی شرکت، فروش، امور مالی و بازاریابی دارد، احتیاج دارند. چنین مشاوران حقوقی به واسطه اشراف عمیق و گسترده شان بر امور تجاری و حقوقی، بهترین همراه مدیران و تصمیم گیرنده های شرکت هستند. بنابراین اگر به رشد شرکت فکر می‌کنید حتما از چنین مشاوران حقوقی استفاده کنید.